Tο ναυάγιο των προφανών

Πριν από μερικούς μήνες είχα πάει στο Μέγαρο Μουσικής για μια διάλεξη του Denis Guedj, Μαθηματικού και Καθηγητή Ιστορίας και Επιστημολογίας στο Πανεπιστήμιο Paris VIII, με θέμα τη σχέση επιστήμης και λογοτεχνίας. Ο λόγος που με έκανε να ξεκουβαληθώ ήταν το "Θεώρημα του Παπαγάλου" (Πόλις, 1999), βιβλίο του Guedj με μεγάλη παγκόσμια επιτυχία και που είχα την τύχη να διαβάσω μερικά χρόνια πριν. Αν και ο Guedj έχει γράψει αρκετά βιβλία, τα περισσότερα εκ των οποίων είναι ιδιαίτερα δημοφιλή, οι περισσότεροι στην αίθουσα είμασταν εκεί μόνο λόγω του "Παπαγάλου".
Ανέβηκε ο άνθρωπος στο βήμα και αφού είπε ό,τι είχε να πει, πρότεινε να δεχθεί ερωτήσεις, καθώς και να γίνει συζήτηση σχετικά με το γιατί έχουν τελευταία αξιοσημείωτη εμπορική επιτυχία τα βιβλία που ασχολούνται με την ιστορία της επιστήμης και αυτά που εντάσσονται στην, αν όχι νεότευκτη, πάντως σίγουρα ευπώλητη κατηγορία της "εκλαϊκευμένης επιστήμης". Εννοείται ότι ο Guedj μιλούσε στα γαλλικά και υπήρχε μεταφραστής.
Σήκωσαν διάφοροι το χέρι τους, έκαναν τα σχόλιά τους, απαντούσε ο καθηγητής. Σε μια από τις απαντήσεις του, αναφέρθηκε στον Ερατοσθένη, που, κάνοντας ένα ταξίδι από την την αυλή του Πτολεμαίου του Φιλοπάτορος στην Αλεξάνδρεια, κατά μήκος του Νείλου και μέχρι τις πηγές του, μέτρησε για πρώτη φορά την περίμετρο της γης. Περιγράφοντας την ιδιοφυία του Ερατοσθένη ο Guedj αναφέρθηκε, φυσικά, πολλές φορές στη "στρογγυλή γη", κατ' αντιδιαστολή με την "επίπεδη". Σηκώνει λοιπόν το χέρι του ένας μπάρμπας και λέει: "Είμαι συνταξιούχος καθηγητής μαθηματικών μέσης εκπαίδευσης, άκουσα αυτά που είπατε, αλλά κάνατε ένα λάθος που αναρωτιέμαι πώς έγινε από έναν καθηγητή πανεπιστημίου. Δηλώσατε ότι η γη είναι στρογγυλή, ενώ όλοι γνωρίζουμε ότι είναι σφαιρική. Ευχαριστώ πολύ και συγχαρητήρια."
Παρ' ότι ο Guedj είχε το χιούμορ να απαντήσει άμεσα λέγοντας "σας ευχαριστώ κι εγώ για τα συγχαρητήρια", αισθάνθηκα άσχημα. Σκέφτηκα να πάρω το λόγο και να πω κάτι, αλλά, μια και ντράπηκα εκείνη την ώρα, θα το πω τώρα: Αυτή είναι η απάντηση στο ερώτημα του Guedj ως προς το λόγο που έχουν επιτυχία τα βιβλία της "εκλαϊκευμένης επιστήμης": Η ανεπάρκεια των καθηγητών, του εν γένει εκπαιδευτικού συστήματος καθώς και η συγκλονιστική αποτυχία των Πανεπιστημίων να παράγουν σωστούς δασκάλους, κάθε βαθμίδας. Δεν είναι τυχαίο, δηλαδή, που τα βιβλία του ίδιου του Guedj, για παράδειγμα, έχουν αναλογικά (ίσως και σε απόλυτους αριθμούς) μεγαλύτερη επιτυχία στην Ελλάδα απ' ό,τι στη Γαλλία.
Οι άνθρωποι φύσει ορέγονται του ειδέναι, όπως είπε ο Αριστοτέλης, και, όταν οι σχολικές τους εμπειρίες είναι ουσιαστικά κενές ερεθισμάτων δημιουργικής σκέψης, αναζητούν μόνοι τους υποκατάστατα. Κι όσοι τα βρίσκουν στα βιβλία είναι τυχεροί. Άλλοι δεν γνωρίζουν καν την έλλειψή τους αυτή κι έρμαιοι της μοίρας τους αναπαράγουν ό,τι έμαθαν, άκριτα, άβουλα και μηχανικά.
Μετά τη διάλεξη αγόρασα το βιβλίο του Guedj "Το δωρεάν δεν αξίζει πλέον τίποτα" (Κέδρος, 2007), με ιδιόχειρη αφιέρωση του συγγραφέα στη Μαρίζα, που ελπίζω όταν μεγαλώσει να τη δει και να χαρεί. Το βιβλίο είναι ανθολογία άρθρων του συγγραφέα στη Libération, που δημοσιεύτηκαν από το 1994 μέχρι το 1997 και σχολιάζουν την επικαιρότητα, με μαθηματικές, ωστόσο, αναφορές. Θαύμασα την ικανότητα του Guedj να ξεκινάει από μια παρατήρηση της ειδησεογραφίας της ημέρας, συνήθως με θέμα που δείχνει άνθρωπο κοινωνικά ευαίσθητο και (ας μου επιτραπεί η έκφραση παρ' ό,τι κλισέ και παρ' ό,τι δεν γνωρίζω τις πολιτικές του απόψεις) αληθινό αριστερό, μετά να παραθέτει μια περιγραφή ενός χρονικού της εξέλιξης της μαθηματικής επιστήμης και στο τέλος, να συνδυάζει αυτά τα δύο σε ένα συμπέρασμα που, από μόνο του, είναι ο πιο επαναστατικός τρόπος καθημερινής σκέψης που έχω διαβάσει τον τελευταίο καιρό.

Θα δώσω δυο παραδείγματα:
Δεκέμβριος 1994, επ' αφορμή πολιτικών εξελίξεων στον κεντρώο πολιτικό χώρο της Γαλλίας και εξεγέρσεων στις φυλακές:
"...
Το κέντρο: Από το υπερπλήρες στο κενό
Από καταβολής κόσμου, διαρκώς εκκένωναν το κέντρο από εκείνους που επιχειρούσαν να κάνουν κατάληψη σε αυτό. Μια ιστορία της γνώσης θα μπορούσε να γραφτεί υπό τύπον αφήγησης με θέμα τις διαδοχικές εξώσεις των ανεπιθύμητων ενοικιαστών του κέντρου. Ο Θεός εκδιώχθηκε από το κέντρο του όλου, ο άνθρωπος από το κέντρο της δημιουργίας∙ η γη εξορίσθηκε από το κέντρο του σύμπαντος, προς όφελος, για ένα μικρό διάστημα, του ήλιου, ο οποίος με τη σειρά του αναγκάστηκε να το εγκαταλείψει.
Σε τελική ανάλυση, το κέντρο είναι άδειο! Είναι ένας μη τόπος που υπάρχει μόνο για να κρατά σε απόσταση, διατηρώντας τις ίσες αποστάσεις. Μέσα στο μάτι του κυκλώνα βασιλεύει μια πλήρης ακινησία...
...

Κέντρο, από το ελληνικό "κεντώ"
...
Πράγματι, το σημαντικότερο μάθημα που μας διδάσκει το κέντρο είναι ακριβώς αυτό: πώς να είμαστε εντός χωρίς ωστόσο να "ανήκουμε"; Πώς να "βρισκόμαστε στο εσωτερικό", αλλά χωρίς να "αποτελούμε μέρος"; Διότι το κέντρο, αν και το περιβάλλει από παντού ο κύκλος τον οποίο γέννησε, το ίδιο δεν αποτελεί μέρος του. Θυμόμαστε ότι ο κύκλος ορίζεται ως το σύνολο των σημείων του επιπέδου τα οποία ισαπέχουν από ένα σταθερό σημείο του επιπέδου, το οποίο ονομάζεται κέντρο.
Τι πιο "κεντρικό" από το ίδιο το κέντρο, και συνάμα τι πιο ξένο;
..."

Σεπτέμβριος 1996, επ' αφορμή ρατσιστικού σχολίου του Λεπέν.
"...
Η αηδία των προφανών
"Πιστεύω στην ανισότητα των φυλών∙ ναι, βεβαίως, είναι προφανές. Όλη η Ιστορία το αποδεικνύει.", συνεχίζει ο Λεπέν. Αυτό που έχει αποδείξει η Ιστορία είναι ότι κάθε φορά που κάποιος είπε "είναι προφανές", είπε μαλακία. Και να που αυτό επιβεβαιώνεται για μια ακόμη φορά. Αντιθέτως, η σκέψη και οι "πολιτισμοί" προόδευσαν αποδεικνύοντας το αντίθετο από αυτό που θεωρούσαν προφανές οι αλαζόνες βλάκες. Το ότι δεν υπάρχουν φυλές και το ότι υπάρχει ένα μόνο ανθρώπινο είδος με στενοχωρεί: ανήκω στο ίδιο είδος με τον Λεπέν!
..."

Όπως, λοιπόν, μας λέει ο Guedj, η "ισότητα", αν και θεμελιώδης σχέση των μαθηματικών, στην πράξη δεν είναι και τόσο "προφανής", πόσο μάλλον η αντιστροφή της σχέσης των όρων της. Δηλαδή αν α=β, ας μη βιαστούμε να υποστηρίξουμε ότι και β=α (όταν, άλλωστε, γράφουμε x=2, το κάνουμε για να πούμε πράγματα για το x, όχι για το 2). Το ποτάμι που ρέει κυλά ανάμεσα στις όχθες του συμβόλου ίσον είναι ακόμη άδηλο.


Δ