Μακρά και βραχέα

Ψάχνοντας καιρό τώρα ένα βιβλίο σχετικά με το πώς εξελίχθηκε η μορφή των γραμμάτων και των αριθμών, για το πώς δηλαδή διαμορφώθηκαν τα αλφάβητα και το σχήμα των συμβόλων τους, νόμιζα ότι το βρήκα στο «Οι Λέξεις και οι Αριθμοί» του Δημήτρη Ψυχογιού (Καστανιώτης, 2003), για το οποίο είχα διαβάσει κάποτε μια παρουσίαση στο «Βήμα». Το έψαξα σε 4-5 μεγάλα βιβλιοπωλεία, δεν υπήρχε σε κανένα, και αναγκαστικά το παρήγγειλα.
Πρώτη εντύπωση θετική, βλέποντας το εξώφυλλο ήμουν σίγουρος ότι ήταν αυτό ακριβώς που έψαχνα. Δεύτερη εντύπωση αρνητική, στο εσώφυλλο ο συγγραφέας αναφέρει για τον εαυτό του ότι «γνωρίζει ανάγνωση, γραφή, λίγη αριθμητική». Καταπίνω την έμπλεη σπουδαιοφάνειας κενολογία και προχωρώ.
Στον πρόλογο τίθενται ενδιαφέροντα ερωτήματα, όπως αν το αλφάβητο επινοήθηκε για τις ανάγκες των ποιητών ή γι’ αυτές των εμπόρων, ή ακόμα γιατί υπάρχουν το «Ξ» και το «Ψ», αφού μπορούμε να τα γράφουμε ως «ΚΣ» και «ΠΣ». Νομίζω όλοι οι μαθητές της ελληνικής έχουν κάποια στιγμή αυτή την τελευταία απορία και η απάντηση που δίδεται ήδη από την αρχή είναι ότι αυτά τα δύο γράμματα προστέθηκαν όχι για να αποδώσουν γλωσσικούς φθόγγους, αλλά προκειμένου το ιωνικό αλφάβητο, που αποτέλεσε τη βάση του σύγχρονου ελληνικού, να αποτελέσει ταυτόχρονα και σύστημα αρίθμησης!
Εδώ είμαστε, λέω.
Στη συνέχεια, η ιστορική εξέλιξη των συστημάτων γραφής, με πολύ ωραίες συνδυαστικές αναφορές στη συχνότητα των γραμμάτων και στο μέτρο των ομηρικών επών, στην οικονομία των φωνηέντων, στα ξεχασμένα «δίγαμμα», «κόππα» και «σαμπί», στη διαπίστωση ανορθογραφιών ή λαθών σε επιγραφές, στη χρήση του «h» κ.α.
Μετά, όμως, ακολουθούν αρκετές σελίδες που αναλίσκονται στον τρόπο γραφής αριθμών με το ελληνικό αλφάβητο και στις τεχνικές πρόσθεσης και πολλαπλασιασμού. Ίσως ακούγεται ενδιαφέρον, αλλά τελικά δεν είναι, κυρίως επειδή για να το παρακολουθήσει κανείς χρειάζεται να επαληθεύει πρακτικά τα όσα διαβάζει, κάτι που είναι και δύσκολο και χρονοβόρο. Αν, πάντως, κάποιος είναι μαθηματικός και ενδιαφέρεται για την εξέλιξη των βασικών πράξεων στο αριθμητικό σύστημα των γραμματικών ψηφίων, ενδεχομένως να του είναι πιο εύκολο να κατανοήσει το συγκεκριμένο σημείο και, ίσως, να το βρει συναρπαστικό.
Κατόπιν, λοιπόν, πλήθους υπολογισμών, κανόνων, εξαιρέσεων και ορισμών, φτάνουμε τελικά στον επίλογο, δηλαδή στα συμπεράσματα, όπου βρήκα, τελικά, μεταξύ άλλων και μια παράγραφο που σχετίζεται με το λόγο για τον οποίο διάβασα το βιβλίο: «Το αλφάδι έχει τη μορφή του Α ακριβώς, από την αρχή των αρχαίων Φαραώ. Τα σχήματα των Β, Γ, Δ, Ε και F ανάγονται εύκολα σε διάφορα οικοδομικά εργαλεία, μπορεί να τα διακρίνει κανείς κοιτώντας τα εργαλεία αυτά, έστω κι αν δεν διαθέτει τη φαντασία των ισοψηφιστών». Και λίγο παρακάτω καταλήγει: «η γραμματική και η γλωσσολογία δεν είναι οι μόνοι (και ίσως όχι οι καλύτεροι) οδηγοί για να μελετήσουμε την εμφάνιση και την εξέλιξη του αλφαβήτου και των άλλων συστημάτων γραφής. Αυτό θα πρέπει να γίνει στο πλαίσιο της ευρύτερης σημειωτικής της γραφής, υπό την έννοια της γενικότερης διαδικασίας παραγωγής γραπτών σημείων που «αναπαριστούν» όχι πράγματα, όπως οι ζωγραφικές αναπαραστάσεις, αλλά έννοιες –δηλαδή και όσα κατανοούμε, αλλά δεν τα αισθανόμαστε, δεν τα βλέπουμε, δεν τα ακούμε∙ άρα τον ανθρώπινο Λόγο γενικά και όχι ειδικά την ανθρώπινη ομιλία».

Μου φαίνονται κάπως αντιφατικές μεταξύ τους οι παραπάνω θέσεις, αλλά ο συγγραφέας, αν εξαιρέσουμε το ζήτημα των 27 γραμμάτων, δεν υποστηρίζει ευθέως ότι έχει βρει την απάντηση στο πλήθος των άλλων ερωτημάτων που ο ίδιος θέτει, πόσο μάλλον στα δικά μου. Η εργασία «Οι Λέξεις και οι Αριθμοί» είναι περισσότερο μια καλή αρχή να ξεκινήσει κανείς να ψάχνει το θέμα, η βιβλιογραφία άλλωστε που παρατίθεται είναι ιδιαίτερα πλούσια, παρά μια απάντηση στο, απλουστευτικό ίσως, ερώτημα για το πώς διαμορφώθηκε το σχήμα των γραμμάτων και των αριθμών.
Στο βιβλίο υπάρχουν πολύ ενδιαφέροντες πίνακες στους οποίους παρατίθεται η εξέλιξη διαφόρων συμβόλων γραφής και αρίθμησης σε πολλές γλώσσες (και πολιτισμούς), ενώ σε γενικές γραμμές ο αναγνώστης θα πρέπει να έχει τουλάχιστον βασικές γνώσεις γραμματικής και συντακτικού της αρχαίας ελληνικής, ώστε να μην πελαγώσει εντελώς.


Δ