Το παραμύθιον της τέχνης

Συνεχίζοντας την κουβέντα που άνοιξε σχετικά με το μεταφυσικό, νομίζω θα ήταν χρήσιμος ένας σύντομος αντίλογος στην επάρκεια του ορθολογισμού. Περισσότερο δε για να τον επιβεβαιώσει, παρά για να τον απορρίψει: Ο ορθολογισμός, όπως καθετί στον κόσμο, δεν μπορεί να είναι πανάκεια. Η ισορροπία έχει ανάγκη και την άλλη όψη, την αισιόδοξη. Αυτή που έλκεται από το μυστήριο και την ομορφιά, χωρίς να καταδέχεται να κρυφτεί πίσω από ευτέλειες και δογματισμούς.

Ο Οδυσσέας Ελύτης στην ομιλία του προς τη σουηδική Ακαδημία το 1979 κατά την απονομή του βραβείου Νόμπελ λογοτεχνίας, το είπε με ακρίβεια και ποιητικότητα:
«Βέβαια υπάρχει το αίνιγμα. Βέβαια υπάρχει το μυστήριο. Αλλά το μυστήριο δεν είναι μια σκηνοθεσία που επωφελείται από τα παιχνίδια της σκιάς και του σκότους για να μας εντυπωσιάσει απλώς. Είναι αυτό που εξακολουθεί να παραμένει μυστήριο και μέσα στο απόλυτο φως. Είναι τότε που προσλαμβάνει την αίγλη εκείνη που ελκύει και που την ονομάζουμε ομορφιά. Την ομορφιά που είναι μια οδός -η μόνη ίσως οδός- προς το άγνωστο μέρος του εαυτού μας, προς αυτό που μας υπερβαίνει. Επειδή αυτό είναι στο βάθος η ποίηση: η τέχνη να οδηγείσαι και να φτάνεις προς αυτό που σε υπερβαίνει.»
Και λίγο μετά:
«Πού λοιπόν βρίσκεται σε έσχατη ανάλυση η αλήθεια; Στην φθορά και στον θάνατο που διαπιστώνουμε κάθε μέρα γύρω μας ή στη ροπή που μας ωθεί να πιστεύουμε ότι αυτός ο κόσμος είναι ακατάλυτος και αιώνιος; Είναι φρόνιμο ν' αποφεύγουμε τις μεγαλεπήβολες εκφράσεις, το ξέρω. Οι κατά καιρούς κοσμολογικές θεωρίες τις χρησιμοποίησαν, ήρθαν σε σύγκρουση, ακμάσανε, πέρασαν. Η ουσία όμως έμεινε, μένει. Και η ποίηση, που εγείρεται στο σημείον όπου ο ορθολογισμός καταθέτει τα όπλα του για να τ' αναλάβει εκείνη και να προχωρήσει μέσα στην απαγορευμένη ζώνη, ελέγχεται να είναι ίσια-ίσια εκείνη που προσβάλλεται λιγότερο από τη φθορά. Διασώζει σε καθαρή μορφή τα μόνιμα, τα βιώσιμα στοιχεία που καταντούν δυσδιάκριτα μέσα στο σκότος της συνείδησης όπως τα φύκια μέσα στους βυθούς των θαλασσών.»

Ωραιότερα και ακριβέστερα δεν θα μπορούσα να το πω. Κι αυτό δα έλειπε.

Θα μπορούσε να συζητήσει κανείς πολλά για τη συμπόρευση αυτή και τη συνεργασία μεταξύ λογικού και θυμικού, αλλά μια και παρέθεσα Ελύτη, θα συνεχίσω μ’ αυτόν. Δύο ποιήματα με κοινό παρανομαστή τη σύζευξη αυτή, αμφότερα από τη συλλογή «Τα ρω του έρωτα»: Το ένα είναι «Η ALFA ROMEO» (που διαβάζοντάς το θέλει κανείς να βρεθεί στο τιμόνι της περισσότερο απ’ ότι βλέποντας μια διαφήμιση) και το άλλο, πληρέστερο ως προς το εν λόγω θέμα, είναι το «Τα όσα η μοίρα μου ’γραφε». Παραθέτω μια στροφή απ’ το δεύτερο:

Μακάρι να ’μουν σαν τα ζα
Που βόσκουνε στον κάμπο
Γράμματα να μη γνώριζα
Μες στα μυστήρια να ’μπω

Η τραμπάλα αυτή μεταξύ γραμμάτων και μυστηρίων, μαζί μ’ αυτό το «μακάρι», είναι και η ουσία της συζήτησης.