Σε παγκόσμια πρώτη (το πολύ δεύτερη)

O Τζουνιχίρο Τανιζάκι γεννήθηκε το 1886 και πέθανε το 1965 στην Ιαπωνία, αναγνωρισμένος παγκόσμια ως ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους λογοτέχνες της χώρας του. Έγραψε μυθιστορήματα, διηγήματα, ποίηση, δοκίμια και θεατρικά, κυρίως με θέμα το καταστροφικό ερωτικό πάθος και τη σεξουαλικότητα, αλλά και την περιγραφή της εξέλιξης της ιαπωνικής οικογένειας μέσα στη ρευστότητα του 20ού αιώνα και την αναζήτηση της πολιτιστικής της ταυτότητας, κατ' αντιδιαστολή με αυτήν της Δύσης.

Ο Χόρχε Λουίς Μπόρχες γεννήθηκε στην Αργεντινή το 1899. Θεωρείται ένας από τους σπουδαιότερους Αργεντίνους λογοτέχνες, με παγκόσμια απήχηση. Έγραψε διηγήματα φαντασίας, δοκίμια και ποίηση. Πέθανε στη Γενεύη το 1986.

Ο Τανιζάκι ήταν γιος εύπορης αρχικά οικογένειας, που αργότερα αντιμετώπισε οικονομικές δυσκολίες. Ο σεισμός στο Τόκυο το 1923 τον έκανε να αναθεωρήσει τη δυτικότροπη μέχρι τότε ζωή του και να στρέψει το ενδιαφέρον του στη μελέτη -και στον εξωραϊσμό- της ιαπωνικής παράδοσης και αισθητικής. Σε ένα δοκίμιο που έγραψε το 1933 αντιπαρέβαλε την ομορφιά των σκιών της Ιαπωνίας και τη λεπτότητα και τη διακριτικότητα της θεωρούμενης ως ιδανικής συμπεριφοράς των ανθρώπων της με την αισθητική του φωτός της Δύσης, με την ανάγκη της τελευταίας να λούζει το κάλλος στο φως, με το θορυβώδες της καθημερινότητάς της.

Το δοκίμιο αυτό ονόμασε “Το εγκώμιο της σκιάς”.


Ο Μπόρχες ήταν περισσότερο πολιτικοποιημένος, χωρίς πάντως να διεκδικήσει ποτέ ρόλο ασυμβίβαστου και μαχητικού δημοκράτη. Το 1955 ανέλαβε Διευθυντής της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Αργεντινής, έχοντας ωστόσο χάσει την όρασή του. Σε ποιητική συλλογή που εξέδωσε δεκατέσσερα χρόνια αργότερα, γράφει (μεταφράζω από τα αγγλικά):

"Οι φίλοι μου δεν έχουν πρόσωπα
Οι γυναίκες είναι αυτό που ήταν και πριν χρόνια
Μια γωνιά ενός δρόμου θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε άλλη
Δεν υπάρχουν γράμματα στις σελίδες των βιβλίων.
…
Απ' τις γενιές των κειμένων της γης
Διάβασα μόνο λίγες
Αυτές που συνεχίζω να διαβάζω στη μνήμη μου
Διαβάζοντας και παραμορφώνοντάς τις.
Από το Νότο, την Ανατολή, τη Δύση και το Βορά
συγκλίνουν οι δρόμοι που με οδήγησαν στο μυστικό μου κέντρο.
…
Τώρα μπορώ να τους ξεχάσω.
Φτάνω το κέντρο μου,
την άλγεβρα και το κλειδί μου,
τον καθρέφτη μου.
Σύντομα θα ξέρω ποιός είμαι."

Το ποίημα αυτό, όπως και όλη η συλλογή, ονομάζεται “Το Εγκώμιο της Σκιάς”.

Στο google δεν βρήκα κάποια σελίδα που να αναφέρει μαζί το Μπόρχες και τον Τανιζάκι. Ούτε κάτι που να συνδέει άμεσα τους δύο λογοτέχνες. Τα δύο ομώνυμα έργα τους είναι σε εντελώς άλλο κλίμα, με εντελώς διαφορετικό περιεχόμενο, γραμμένα υπό εντελώς διαφορετικές συγκυρίες, από διαφορετικούς ανθρώπους, σε διαφορετικά μέρη της γης και για διαφορετικούς λόγους. Κι εννοείται ότι ένας λογοτέχνης όπως ο Μπόρχες, αν ήθελε να συνδέσει το έργο του με αυτό του Τανιζάκι, θα καθιστούσε την πρόθεσή του σαφή. Επίσης, δεν πρέπει να είναι θέμα μετάφρασης ή απόδοσης του τίτλου, αφού, αν και δεν ξέρω ιαπωνικά, αυτός έχει μεταφραστεί στα αγγλικά με πανομοιότυπο τρόπο.

Και ξαφνικά, κάπου εκεί στις υποσημειώσεις και τις παραπομπές, να μια λεπτομέρεια που ενδεχομένως φωτίσει το μυστήριο. Λίγα μόνο χρόνια προτού πεθάνει, ο Μπόρχες παντρεύτηκε τη Μαρία Κοδάμα, Αργεντίνα συγγραφέα και μεταφράστρια, που γεννήθηκε το 1945 και σπούδασε Φιλολογία. Συντρόφευσε τον Μπόρχες σε αρκετά ταξίδια του, μεταξύ των οποίων και στην Κρήτη. Ο πατέρας της ήταν Ιάπωνας αρχιτέκτονας, που ζούσε στο Μπουένος Άιρες.

Μίλησε η Κοδάμα στον Μπόρχες για το βιβλίο του Τανιζάκι;
Δεν το έκανε ποτέ και απλώς πρόκειται για σύμπτωση;
Του μίλησε, το ξέχασε, αλλά κάπου στο βυθό της μνήμης του έμεινε ο τίτλος αυτός, τόσο παρήγορος για έναν τυφλό, και αναδύθηκε μαζί με τους παραπάνω στίχους;
Κάτι άλλο; Πολλά άλλα;
Άγνωστο.

Όπως άγνωστο είναι και πόσες άλλες εκδοχές του σκότους έχουν εμπνεύσει, πόσα άλλα εγκώμια σκιών έχουν γραφεί και θα γραφούν. Η Τέχνη, ως -εκτός των άλλων- διαχείριση του υποσυνειδήτου (ή ακόμα και του τυχαίου), εμπνέεται από τον εαυτό της και τον αναπαράγει ως εκδοχή του, σα fractal:

Η αποκάλυψη της ευρύτερης εικόνας είναι που εξηγεί το μέρος. Και, φυσικά, το αντίστροφο.